Biz
batıkent halı yıkama olarak Kayseri yöremize ait olan Bünyan el dokuma yün halı hakkında internet ortamından derlediğimiz bilgileri sizlerle paylaşıyoruz.
Bünyan Halılar
Türk halılarının kendine has motif özellikleri ve halılarda kullanılan malzeme ile dokuma kalitesinin iyi olması, bu halıların değişik pazarlardan devamlı bir şekilde istenmesine sebep olmaktadır.
Halı motiflerinde kullanılan renkler bu anlamda oldukça önemlidir. Bu renkleri elde edebilmek için kullanılan tabii kök boyalarla birlikte çeşitli yabancı maddeler halının uzun müddet parlak ve canlı kalmalarını sağlamaktadır. Motiflerde kullanılan renklerde dikkati çeken bir husus kırmızı rengin çok kullanılmasıdır. Türklerin en sevdiği renk olarak bilinen kırmızı rengin asalet sembolü olması, bu rengin sık sık kullanılmasına sebep olmuştur. Kırmızı renkten sonra sarı, mavi, yeşil, siyah ve beyaz renkler de ağırlıklı bir şekilde kullanılmaktadır.
Günümüzde sentetik boyaların kullanılması halıların eski özelliğini kaybettirmiştir. Önceleri halılarda kullanılan bütün malzeme yün iken bugün pamukla yün bir arada kullanılmaktadır.
Doğal boyalarla imal edilen halılar, sentetik boyalarla imal edilenlere oranla çok daha uzun yıllar canlı, sağlam ve kullanışlı kalmaktadır.
Doğal boyaların, öteden beri dokumacılıkta kullanılan yün, pamuk ve ipek gibi doğal liflerin renklendirilmesinde 19. yüzyılın ortalarına kadar, yani sentetik boyaların keşfine kadar, aralıksız olarak kullanıldığı bilinmektedir. Doğal boya, tabiatta bulunan çeşitli bitkilerin içerdiği boya maddelerinden yararlanılarak üretilir. Söz konusu boya maddesi bitkilerin kök, gövde, yaprak, çiçek ve meyveleriyle bazı böcek türü canlılardan elde edilmektedir. Boyaların kullanımı ise gerek taze gerekse kurutulmuş olarak değerlendirilmektedir.
Doğada boyar maddeli pek çok bitki bulunmaktadır. Ancak hem canlı renkler veren hem de ışığa, suya ve yıkanmaya karşı haslık derecesi sağlayan bitkiler ile canlı diğer maddeler en değerli olanlarıdır. Ancak bunların sayısı çok değildir. Bu tür canlılar geçmiş yıllarda özel olarak yetiştirilmişler ve ülkeler arasında önemli bir alışveriş konusu olmuşlardır. Osmanlı döneminde cehri bitkisi, Bünyanda özel bahçelerde yetiştirilerek ihraç edilmekteydi. Tarih boyunca değerli kabul edilen boya maddelerini ve boyama işleminde kullanılan yardımcı maddeleri şu şekilde sıralayabiliriz: Sarılar:
Saçıkıbrızla mordanlanmış 1 kg yün ve 1,5 kg sütleğen bitkisiyle bir saat kaynatıldığında kirli sarı dediğimiz pastel bir renk elde edilmektedir. Şapla mordanlanan 1 kg yün ve 1 kg kuru zeytin yaprakları bir saat kaynatıldığında ise limon sarısı elde edilmektedir. 500 gr ısırgan otu yaşken toplanarak, şapla mordanlanmış yünlerle 1 saat kaynatıldığında ve bir gece aynı suda bırakıldığında elde edilen renk sarı pasteldir. Bunlardan başka fındık yapraklarının kurusundan, vişne ağacı yapraklarından, nar çiçeklerinden, ada çayı, kuru soğan ve saman çöplerinden de sarı rengin çeşitli tonları elde edilebilmektedir. Kırmızılar:
Yün ipleri boyanmadan önce şapla mordan yapılır. 100 kısım iplik, %8 oranında sap, %95 oranında tartarik asit (Kremtartar) suda eritilir ve yünler bu sıvı ile 1,5 - 2 saat kaynatılır. Diğer taraftan kök boyadan belli bir miktar hazırlanır. Hangi koyulukta kırmızı isteniyorsa ona göre bir ayarlama yapılmalıdır. Daha parlak kımızılar için ise sönmüş kirece ihtiyaç duyulur. Boyanacak iplikler, öncelikle yarım saat kadar bu sıvının içerisine bırakılır. Bir saat kaynatıldıktan sonra çıkarılıp kontrol edildiğinde Edirne kırmızısı denilen renge ulaşılmışsa işleme son verilir. Bir gece boyunca kazanda kalan yünler ertesi gün kurutulup yıkandığında, parlak kromatik bir kırmızı elde edilir. Yünleri şapla mordanladıktan sonra kök tozuyla kaynatırken daha koyu kırmızı elde etmek için bir miktar saçıkıbrız eriterek içine atılmalıdır. Böylece bakır kırmızısı elde edilir. Saydığımız bu yöntemler dışında, soğan kabuklarından, kına tozundan ve bitkilerden de kırmızı rengi elde etmek mümkündür. Mavi:
Bu rengi veren bitki “İndigofera Tinctoria“ denilen ve Doğu Hindistanda yetişen çivit boyasıdır. Elde edilecek olan renk, bitkinin yapraklarında bulunmaktadır. Türkiyede yetişen bitki ise “İsatis Tintoria“dır. Çivit boya bitkisi, çiçek açmadan evvel dalları kesilerek; üst üste gelmek suretiyle 45-50 derece sıcaklıktaki suya batırılır. Boya, iki üç saat içinde çıkmaya başlar. Bu sıvı daha sonra başka bir kaba aktarılarak, daha da saflaştırılır. Filtre edilir ve mat hale getirilir. Evvelce çivit boya fermantasyon suretiyle elde edilmekteydi. Kireç ve soda eriyiği ile fermante edilir, boyanması istenen yünler daha sonradan oluşan bu eriyiğe batırılıp çıkarıldıktan sonra havanın tesiriyle boya oluşurdu. Bu yöntemin oldukça güç olması nedeniyle günümüzde daha basit bir yöntem olan hidrosülfit mordanıyla boya oluşturulmaktadır. İndigo mavisi denilen bu renk ışıktan etkilenmez. Sekiz on asırlık çivit zeminli antika halılar, bugün bile en canlı örnekleri oluşturmaktadırlar. BÜNYAN HALILARININ ÖZELLİKLERİ
Bünyan halılarında zemin iki kısımdan ibarettir. Birinci kısım, kenar suların ve kolonların bulunduğu alan, ikinci kısım ise iç mekandır. Her iki kısım arasında da bir uyum mevcuttur. Halılarda kullanılan bordürler yer ve bölgeler itibariyle farklılıklar gösterir. Bazı bölgelerde bordürler üç sıra iken bazı bölgelerde 7-8 sıra olmaktadır. Bünyan halıcılığının temeli Orta Asya kökenli olup, zaman içerisinde Anadoludaki kültürel, ekonomik ve sosyal yapıdaki değişmelerin zorlaması ile gelişim evresini tamamlamıştır. 1908-1909 yıllarından itibaren Bünyan halılarında malzeme olarak suni boyalarla boyanmış fabrikasyon yün ipliği ve pamuk ipliği kullanılmaya başlanmıştır. Bu dönem halılarında kullanılan motifler genelde düzenleme olarak ifade edilen geometrik esaslı motiflerdir. Bu motifler; çubuklu düzenleme, atlamalı düzenleme, geçişli düzenleme ve merkeze toplanan düzenlemelerdir. Aynı zamanda bir motifin tekrarından oluşan düzenlemeler de vardır. Bu dönemde dokunan halıları; ipi elden yapılıp tabii boyalarla boyanan iplerden dokunan halılar, sentetik boyalarla boyanmış Manchester yün ipinden yapılan halılar, boyasız koyun yününden yapılan halılar (Paturel ve Anakara) ve Bursa ipeğinden yapılan halılar (İpek halılar) olmak üzere dört grupta toplamak mümkündür. Bünyan halılarında genelde standart ölçüler hakimdir. Boy enin 1,5 katı olmaktadır. Ebatlarına göre halılar değişik isimler almaktadırlar:
60 x 90 cm Yastık
90 x 130 cm Arşın çeyrek
120 x 180 cm Seccade (500lük)
120 x 225 cm Karyola (600lük)
2 m x 3 m Kelle (700lük)
6 m2den 12 m2ye kadar olan halılara taban halısı ismi verilir. Motif çeşidi bakımından ise Bünyan halıları 3 grupta toplanır: Çiçekli:
1. İnce çiçekli (empirme)
2. İri çiçekli (Bademli ve Farahan) Geometrik Motifli:
Kazak (Sandıklı) Şirvan, Buhara ve Ladik gibi eski tarihi motifler, bulundukları şehrin isimlerini almışlardır. Göbekli:
Bu gruptaki halılar, Kazan Lalezar, Hayali Üzümlü gibi çeşitli isimler alırlar. Bünyan Halılarının cm2sinde ortalama 16-30 ilmek bulunmaktadır. Halının cm2sinde ilmek sayısı ne kadar fazla olursa kalitesi o oranda iyi olur.
Halı iplerinde ise numara yükseldikçe 2,5 - 3,75 nm ip incelir. Cm2de 16 ilmek olan halılara 20 nim çözgü, cm2de 30 ilmek olan halılara da 30 nm çözgü kullanılır.
